بفرمایید یک لقمه معنوی نوش کنید: یک لقمه عقل
معمولاً در مورد ارزش انسان وقتی سخن به میان می‌آید، ابتدا درباره‌ی میزان عقل و فکر او گفتگو می‌کنند. میزان و ارزش هر انسانی با عقل او سنجیده می‌شود و حتی ارزش اعضای انسان هم در فرهنگ دینی ما با عقل ارزش‌یابی می‌شود. فرموده‌اند: ارزش چشم و گوش و زبان به آن است که مقدمه‌ی تعقل باشد وگرنه حیوانات نیز چشم و گوش دارند.
یکی از دلایل بعثت انبیا را اصلاح تفکر انسان بیان کرده‌اند. فرموده‌اند: یکی از وظایف انبیا، اصلاح بینش، نگرش و تفکر انسان است.
رسول اکرم (ص) در حدیثی بسیار نورانی چنین بیان داشته‌اند: از عقل خود راهنمایی بخواهید تا شما را هدایت کند و از دستور عقل سرپیچی نکنید که سرانجام پشیمان خواهید شد.
و امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: بینش و درک واقعی، همیشه با دیده میسر نیست زیرا گاهی چشم خطا می‌کند و به صاحبش دروغ می‌گوید اما عقل در اندرز و نصیحت به صاحبش خیانت نمی‌کند و هرگز خلاف واقع نمی‌گوید.
یکی از عمده فواید عقل این است که صاحب خود را از افراط و تفریط باز می‌دارد و در همه‌ی امور، راه میانه را به او نشان می‌دهد که به فرمایش پیامبر خدا (ص): «خیرُ الاُمورِ اوسَطُها»؛ بهترین کارها، کارهای میانه و معتدل است.
حضرت علی (ع) فرمودند: نفس اماره‌ی بشر، بر اساس هوی و تمایلات ناروا، خاطراتی در خود می‌پروراند و عقل مصلحت‌اندیش، مانع اجرای آن خاطرات می‌شود و آدمی را از اِعمال تمنیات نفسانی باز می‌دارد.
متأسفانه به نسبتی که دانش آدمی زیادتر می‌شود توجه خود را به نفس خویش افزون می‌کند و برای میل به سعادت و صلاح، سعی و کوشش خود را به کار نمی‌اندازد.
حکما، عرفا و دانشمندان الهی سه عامل بزرگ را برای مهار کردن غرایز و تعدیل خواهش‌های نفسانی تعیین کرده‌اند که آن سه عامل عبارتند از: تربیت، عقل و علم و هر سه به کمک و یاری هم، غرایز بنیان‌کن انسان را تعدیل می‌کنند.
سخنی بسیار زیبا از امام علی (ع) درباره‌ی افراط و تفریط به ما رسیده است، ایشان می‌فرمایند: قلب آدمی که خلقتی بس عجیب دارد و شگفت‌آور است؛ در این کانون تمایلات عاطفی، مجموعه‌ای از خواهش‌های حکیمانه و تمایلات ضد آنها، گرد آمده است:
- اگر امیدوار شود، تمنایِ طمع، خوارش می‌کند.
- و اگر میل به آروز و طمع در ضمیرش جنبش کند، خواهش حرص تباهش می‌نماید.
- اگر ناامید گردد، اندوه و غم او را می‌کُشد.
- اگر حالت غضب بر وی دست دهد به شدت خشمگین می‌گردد.
- اگر خشنود شود، خودداری‌های لازم را فراموش می‌کند.
- اگر دچار خوف و هراس شود، در جستجوی راه نجات، حیرت زده و مبهوت می‌گردد.
- اگر در امنیت و گشایش قرار گیرد، غفلت و نادانی آن را از نفس می‌رباید.
- اگر به معصیتی دچار شود، بی‌تابی رسوایش می‌کند.
- اگر مالی به دست آورد، توانگری به طغیانش وا می‌دارد.
- اگر فقر و تهیدستی آزارش دهد، گرفتار بلا می‌شود.
- اگر گرسنگی بر او فشار آورد، ناتوانی زمین‌گیرش می‌کند.
- اگر در خوردن زیاده‌روی کند، فشار شکم ناراحتش می‌سازد.
پس هر کوتاهی و کُندروی در تمایلات، برای بشر زیان‌آور است و هر تندروی و افراط نیز مایه‌ی فساد و تباهی است. پس همه‌ی احساسات و غرایز بشری وقتی برایش مفید خواهند بود که تعدیل شوند و گفته شده‌است که عقل، دلیل و راهنمای انسان است به جهت تعدیل غرایز. زیرا عقل براساس محاسبه‌ی صحیح، آزادی انسان را محدود می‌کند و راه را از بی‌راه تمیز می‌دهد.
عقل قادر است غرایز آدمی را به راه خیر و صلاح هدایت نماید و خلاصه عقل، راهنمایی است که پیروی از آن مایه‌ی فلاح و رستگاری بشر است. مشکل بزرگی که بر سر راه عقل وجود دارد این است که نیروی فعاله‌ی شهوات و انگیزه‌های غرایز، بسیار قوی و توانا هستند. هنگامی‌که احساسات و تمایلات غریزی به هیجان می‌آیند؛ هنگامی‌که شهوت و غضب با حرص طغیان می‌کند و وجود بشر را طوفانی می کند؛ چراغ عقل ضعیف می‌شود و نیروی مقاومت خود را از دست می‌دهد. در چنین مواقعی، غرایز و شهوات مانند سیلِ بنیان‌کن قدرت را در دست می‌گیرند و آزادانه بر تمام وجود انسان، دیوانه‌وار حکومت می‌کنند و آدمی را به کارهای ناروا وا می‌دارند و هیچ‌گونه توجهی به راهنمایی عقل نمی‌کنند و عقل قادر به جلوگیری آن نیست.
در اینجا یکی دیگر از عوامل تعدیل تمایلات نفسانی و رام کردن غرایز بشری می‌تواند به کمک عقل بشتابد و آن علم و آگاهی است که همانند مشعل فروزانی، راه تاریک زندگی را روشن می‌کند و آدمی را در پیچ و خم‌های انحراف و سقوط محافظت می‌نماید و ضررهای افسارگسیختگی و پیروی از تمایلات را در نفس انسان یادآور می‌شود.
و چه زیبا، رسا و گویا مولای ما فرموده است که جسم، شش حالت دارد:
- سلامت و مرض،
- مرگ و زندگی،
- خواب و بیداری.
روح هم این شش حالت را داراست:
- حیاتش، علم و دانایی؛
- مرگش، جهل و نادانی؛
- مرضش، شک و تردید است؛
- سلامتش، اطمینان و یقین؛
- خوابش، غفلت و بی‌توجهی است؛
- بیداریش، توجه و آگاهی.
پروردگارا، به حق محمد و آل طاهرین ایشان، ما را آگاهی ده و از نور هدایت خود، فروغی بخش؛ و ما را از خودبیگانگی برهان. صلوات
ارائه شده توسط استاد، انتشار به تاریخ 25ر2ر1396
التماس دعا ی خیر - الّلهم عجّل لِولیک الفرج
منبع: کانال اطلاع رسانی حاجیه خانم اکبری - روحشان در اعلی علییین با ائمه اطهار محشور باد.
